1900 yıllarından sonra Osmanlı yıkılırken Anadolu ve Trakya’da Kurulan kısa ömürlü TÜRK Devletlerinin kısa geçmişlerinden bahsedeceğim. İlk önce bu devletleri isim olarak tanıyalım.
1-ERZİNCAN SOVYET CUMHURİYETİ (1916- 1921)
2-IGDIR MİLLİ CUMHURİYETİ ( 4 NİSAN 1917-12 Kasım 1920
3- KARS CUMHURİYETİ (17 OCAK 1918 -12.NİSAN 1918)
İZMİR’DE KURULAN RUM DEVLETİ
İONYA DEVLETİ (30 Temmuz 1922- 9 Eylül 1922 41 gün yaşadı )
BALKANLARDA KURULAN TÜRK DEVLETİ
BATI TRAKYA TÜRK CUMHURİYETİ (31 Ağustos 1913- 30 EKİM 1913)
ANTAKYA’DA KURULAN TÜRK CUMHURİYETİ
HATAY CUMHURİYETİ ( 2 EYLÜL 1938- 29 HAZİRAN 1939 )
ELVİYE-İ SELÂSE,
Osmanlı döneminde BATUM, KARS VE ARDAHAN livalarının (sancak) ortak adıydı. “Üç Liva” (elviye livanın çoğuludur) anlamına gelir. Bu tabirin, ELVİYE-İ SELÂSE, ismi özellikle 1878'den itibaren kullanıldığı söylenebilir. ELVİYE-İ SELÂSE Osmanlı döneminde: Kars, Ardahan ve Batum sancaklarından oluşan bölgeye verilen isimdir. Bu bölge 1877–1878 Türk-Rus Savaşı sonrası savaş tazminatı olarak Osmanlı yönetiminden çıkarak 40 yıl boyunca Rus işgali altında kalmıştır.
Bu bölge 3 Mart 1918 tarihinde Türkiye ve Sovyet Rusya arasında yapılan BREST-LİTOVSK ANTLAŞMASI ile tekrar anavatana katılacaktır. Elviye-i SelaseMilli Mücadele yıllarında çizilen Misak-ı Milli sınırları içerisinde görülmektedir. Ancak Sovyet-Rusya özellikle Batum’u ilk fırsatta yeniden elde etmek isteyecektir. Batum TBMM Hükümeti ve Sovyet Rusya arasındaki barış görüşmelerinde önemli bir yer tutmuştur.
16 MART 1921 MOSKOVA ANTLAŞMASIYLA (KARS, ARDAHAN) Türkiye’de bırakıldıBATUM ise SOVYET-RUSYA bırakılmak durumunda kalınmıştır. Bu çalışmada Milli Mücadele yıllarında Elviye-i Selase’nin durumu ve Batum’un elden çıkışı incelenmiştir.
ERZİNCAN SOVYET CUMHURİYETİ (1916- 1921)
1916 yılında henüz I. Dünya savaşı devam ederken Rusya’da oluşan Ekim Devrimi adıyla anılan Bolşevik devrim sonrası Anadolu topraklarında bulunan Rus orduları Erzincan’ı merkez tutarak Sovyetler Birliğinin bir parçası olarak Erzincan Sovyet Cumhuriyetinin kuruluşunu gerçekleştirdi. TÜRK, ERMENİ VE KÜRT’lerden oluşan bu devletin ömrü uzun olmadı. Osmanlı ordusu bir süre sonra devletin varlığını iptal edip topraklar üzerinde hükümranlığını korudu.
Dünyada kurulan ilk sosyalist devletlerden biri Türkiye topraklarında kurulan Erzincan Sovyet Cumhuriyetiydi. Yıl 1914 Kafkas cephesinde Enver Paşa Rusları durdurmak çok çaba sarf ediyordu ancak başarılı olamadı Osmanlı yenilerek İç Anadolu’ya doğru çekildi. Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu’nun büyük bölümü Çarlık Rusya’sının hakimiyetine girmişti. Erzincan kadar işgal eden Ruslar Munzur dağları sınır olmuştu. Ruslar 400 bin, Osmanlı 40 bin asker den oluşuyordu. Osmanlıda yiyecek ve mühimmat çok azdı. Ruslarda ise böyle sorun yoktu.
Rus Devrimi, 1917 yılında Rusya'da yaşanan ve Çarlık yönetiminin yıkılıp yerine Sovyetler Birliği'nin kurulmasıyla sonuçlanan devrimlerin genel adı. Şubat 1917'de (Gregoryen takviminde Mart) yaşanan ilk devrimde Çarlık yönetimine son verilmiş ve siyasi egemenlik Geçici Hükümet’e bırakılmıştır. Aynı yılın Ekim ayında gerçekleşen ikinci devrim ise Geçici Hükümet’i ortadan kaldırmış, demokratik seçimleri iptal etmiş ve bir Bolşevik (komünist) hükümeti kurmuştur.
Not: (Parti üyeliğinin tartışıldığı birleşimde fikir ayrılığı yaşanmasının ardından çoğunlukta olan LENİN taraftarlarına Rusça çoğunluk anlamına gelen BOLŞEVİKLER, azınlıkta kalan MARTOV taraftarlarına da azınlık anlamına gelen MENŞEVİKLER denilecektir.)
Bolşeviklerin yerellerde Sovyet meclislerini kurması aslında Türkiye yakın tarihine çok yakın bir noktada duruyor. Bolşevikler Çarlık Rusya’sının bulunduğu hemen her yerde yönetimi ele geçirmeye çalışıyordu ve bu bölgelerden biri de Erzincan’dı. Ancak sözü geçen 'Erzincan' bugünkü Erzincan il sınırlarından daha geniş bir bölgeyi kapsamakta. Erzincan olarak ifade edilen bölge aslında Bayburt, Dersim, Erzurum, Sivas’ın da önemlice bir kısmını içeren bugünkü Erzincan’dan daha geniş bir bölgeydi.
Toplanan Şura’ya Erzincan, Erzurum, Bayburt ve Dersim bölgelerinden delegeler katıldı, Bölgede nüfus oranına göre en kısa zaman içinde Erzincan, Bayburt, Dersim bölgelerini kapsayacak 25 (Ermeni kaynakları 75 temsilci olduğunu söyler) halk temsilcisinin hemen belirlemesi çalışmalarına başlandı. Kısa süre içinde radikal reformlar yapıldı.
Erzincan Sovyetler, kendi istihbarat, ordu ve polis teşkilatını kurdu. Maliye ve toprak kanunları çıkarıldı, topraksız köylülere toprak dağıtıldı. Hükümet binalarına kızıl bayrak çekildi. Ermeni, Türk ve Kürt delegelerin ortak girişimiyle kurulan bu Sovyet’in tarihi aslında Osmanlı’nın I. Dünya Savaşı’nda Kafkaslarda Çarlık Rusya’sıyla karşı karşıya gelmesine dayanıyor. Osmanlı’nın savaşta aldığı ağır yenilgi sonrası Erzincan da dahil olmak üzere pek çok bölge Çarlık Rusya’sının kontrolüne geçti. Rus Çarı II. Nikolay Kafkas cephesinde zafer kazanmıştı kazanmasına ama ordusunun verdiği ağır kayıplar, kıtlık ve disiplinsizlik, Bolşeviklerin fabrikaların yanı sıra ordu içinde de örgütlenmesini kolaylaştırdı. Kafkaslar ’da da durum farklı değildi. Bölgedeki Rus ordusu emirlere eskisi gibi itaat etmiyor ve gün geçtikçe daha fazla kişi 'fikren' Bolşeviklere katılıyordu.
KIŞLIK SARAY BASILINCA...
Bolşevikler’in St. Petersburg’daki Kışlık Saray’ı basıp Ekim Devrimi’ni gerçekleştirmesiyle birlikte Rus ordusunda bulunan Bolşevikler de Çar yanlısı subayları tutuklayarak ordunun yönetimini pek çok bölgede ele geçirdi. Dersim’de bulunan Rus ordusu da 'KIZIL MUHAFIZLAR' olarak yeniden şekillendi. Bolşevikler, 'Osmanlı’dan alınan toprakları en geç üç ay içinde terk edeceklerini ancak terk ettikleri bölgeleri yerellerin oluşturacağı yönetimlere devredeceğini' açıkladı. Bu devir şartı Osmanlı tarafından ‘kağıt üzerinde’ olarak değerlendirilip küçümsense de Kızıl Muhafızlar bölgede ciddi örgütlenme çalışmaları yaptı.
Kızıl Muhafızları’n bölgedeki yöneticisi olan ERMENİ ARŞAK CEMALYAN, bölgedeki Türk, Ermeni ve Kürt halkların ‘temsilcileriyle’ bir toplantı düzenledi. Ermeniler adına MURADOV, Kürtler adına ALİŞER ve ALİŞAN beyler, Türkler adına ise ERZİNCAN MÜFTÜSÜNÜN katıldığı toplantının ardından ERZİNCAN SOVYETİ DEVLETİ KURULDU.
Erzincan Sovyet’i Devleti (Erzincan Şurası: (Erzincan Sovyet’i), 1. Dünya Savaşı esnasında doğu cephesi muharebelerinden Erzincan Muharebesi sonrası, Rusya'nın egemenliğine giren Erzincan'da ve otonom Dersim bölgesindeki yerel güçlerce 1916 yılında kurulan Sosyalist hükümettir.) Ekim Devrimi ile beraber Rus kuvvetlerinin geri çekilmesi ile yerel güçler idareyi ele almak istemiş ve bu oluşumu kurmuştur. Osmanlı sahasındaki ilk Sovyet hükümeti olma özelliğine sahiptir. Erzincan Sovyet’i, Ekim Devrimi sonrası Rusya’da kurulan yeni idare şekline benzer bir örgütlenme izlemiştir.
Bolşevikler 1. Dünya Savaşı’ndan çekildi, bu savaşın emperyalist bir savaş olduğu söyleyip ve gizli antlaşmaları ifşa etti. 1. Kızıl Ordu ardından Osmanlı hükümeti ile Erzincan Antlaşmasını imzaladı. Söz konusu antlaşmaya göre, Kızıl ordu dahil tüm Rusya kuvvetleri Anadolu topraklarından üç ay zarfında çıkacaktı. Fakat boşaltılan bölgelere Osmanlı ordusu girmeyecekti. Bu madde ile amaçlanan Sovyetler Birliği’ne yakınlık duyan halkın kendi Sovyet hükümetlerini kurmasını sağlamaktı. Söz konusu antlaşma maddeleri Osmanlı içerisinde bir takım hoşnutsuzluklarla beraber kabul edilecektir.
1918 yılında Osmanlı ordusu bölgeye geldikten sonra dağılmaya başlasa da kısa süre içinde tarım alanında topraksız köylülere toprak verilmesi, vergilerin Sovyetler Birliği'ne aktarılması gibi radikal reformlar yapıldı. 3000 kişilik ordu ve 500 kişilik polis teşkilatı kuruldu ve devlet kurumları oluşturuldu. Vergiler Osmanlıya değil Sovyetlere verildi. Artık bölgeden Rus ordusu çekilebilirdi ancak sıkıntı vardı Rusların elinde çok silah vardı özellikle 200 bin tüfek ve cepheler kimi verilecekti Bunlar Erzincan Şurasına bırakıldı. Osmanlı buna itiraz etti. Çünkü şuranın başında bir Ermeni vardı ilerde bu cumhuriyetin Ermenistan’la birleşmesinden korkuluyordu. Onun için Sovyetlerden yardım istenildi. Ancak Ermenistan da Menşeviklerin desteklediği düzene hakim olup Bolşeviklerle çarpışıyorlardı. Gerekli yardımlar gelmedi
MERKEZ DERSİM'E TAŞINIYOR
Erzincan Sovyet’i içerisindeki iç çekişmeler ve arıdan Osmanlı müdahalesi sonrası Dersimliler “Sovyet hükûmeti Erzincan’da güvenlikte değildir. Hükümet merkezini Dersim’e taşıyalım” önerisini ileri sürdü. Sonrasında Dersim delegeleri, bazı Ermeni delegeleri ve Hasan Vefa Bey Sovyet hükümetinin, Ovacık Yeşilyazı ’ya taşınması ve burada çalışmalarını devam ettirmesi kararına vardılar.
Bu kararın alınması ardında Türk delegelerin Osmanlı ordusunu çağırması ve Yeşilyazı’nın daha korunaklı olması etkilidir. Erzincan Sovyet’inin kurulmasının hemen ardından Osmanlı’nın yerel güçleri kullanarak bölgeyi geri alma çalışmaları başlamıştı. Ancak bölgeye 'vurucu darbe' KIZIL MUHAFIZLAR'IN çekilmesinden sonra geldi. Türk delegeler çok geçmeden 'Osmanlı’ya bağlılıklarını' açıkladı. Sovyet’in yıkılma tehdidiyle karşı karşıya kalmasıyla birlikte merkez Erzincan’dan Dersim’e taşındı. Erzincan’a kıyasla çok daha küçük olan bu merkeze taşınma kararında Türk delegelerin Osmanlı ordusunu davet etmesi etkili olmuştu. Çünkü Sovyet’in kontrolünün ERMENİ MURADOV PAŞA’YA geçmesinden Türk delegeler rahatsızdı. Hatta Muradov Paşa’nın kente girişi sırasında Türk delegeleri karşılamaya gelmemiştir.
YEŞİLYAZI (Ovacık )
Sovyet’in güvenliği' gerekçesiyle yeni merkez Dersim’in Ovacık ilçesinde bulunan Yeşilyazı'ya(Zeranige) taşındı. Ancak burada devam ettirilen Sovyet yönetimi, Erzincan merkezli olandan çok daha küçük bir etkiyle var olabildi.Yeşilyazı’da beklemeye çekilmiş olan Sovyet Cumhuriyeti delegeleri siyasi harekete katılmak amacıyla İstanbul’da Kürt Teali Cemiyetinin kuruluşunu yaptılar. Bu cemiyetin talimatıyla Sovyet Cumhuriyetinin Dersim temsilcileri olan Alişer ve Alişan Beylerin aşiretleri olan Koçgiri, tam da Kurtuluş savaşının devam ettiği sırada isyana kalkıştı. Koçgiri aşireti Suşehri, Hafik, Kemah, Kuruçay, Ovacık, Zara, İmranlı, Divriği, Refahiye, Kangal ve çevresindeki 135 köyde yaşayan yaklaşık 40 bin kişilik 16 kabileden oluşan bir aşiretti. TBMM kararıyla görevlendirilen Sakallı Nurettin Paşa komutasındaki merkez ordu ve Topal Osman komutasındaki 42. Ve 47. Giresun Alayları tarafından isyan bastırıldı. Sovyet’in son kalesi olan Yeşilyazı yönetimi, toprak kayıplarının artmasıyla birlikte ve İsyanın bastırılması sonrasında Sovyet Cumhuriyeti hükumeti de kapanmış oldu ve 1921 yılında kendini feshetti.Her ne kadar kısa ve bölgenin imkanları ölçüsünde inşa edilmiş bir deneyim olsa da ERZİNCAN SOVYET’İ, Türkiye’de sosyalizmin yolculuğu adına dikkat çekici ve önemli bir duraktı... SONUÇ OLARAK, Erzincan’daki idareyi kaybeden Sovyet hükümeti, bir müddet taşındığı Dersim Yeşilyazı’da çalışmalarına devam etse de öncesinde İstanbul ardından Ankara Hükümetleri müdahaleleri sonrası devam edemedi. Yönetim 1921 yılında feshedildi. Erzincan Sovyet’ini özel kılan en büyük nokta çok erken bir dönemde, henüz sosyalizm rüzgarları büyük şehirlere ulaşmadan önce kırsal bir bölgede yaşanmış olması. Elbette 'Kızıl Muhafızları’n etkisini göz ardı etmek mümkün değil. Not:Erzincan şurası (sovyet) olarak geçen bu cumhuriyetin arkasında daha sonra Koçgiri aşireti çıkmıştır.
Devam Edecek