Mondros Mütarekesi’nin şartları dikkate alındığında, İstiklâl Harbi’nin en önemli müdafaasının Maraş müdafaası olduğu anlaşılır. Millî Mücadele’nin ilk kıvılcımının Maraşlıların işgalci Fransızlara karşı direnmesiyle başladığını, Heyet-i Temsiliye’nin kararlarından ve İtilaf Devletleri’nin tavırlarındaki değişikliklerden anlamak mümkün.
Maraş’taki ilk kurşun Antep ve Urfa vilayetlerini harekete geçirerek güneydoğu illerimize yayılmış ve Millî Mücadele’nin millet-devlet hareketine dönüşmesiyle İtilaf Devletleri Anadolu’da emellerine ulaşamamıştır.
Fransızların Maraş hezimeti, Fransa kamuoyunda işgal aleyhinde ve geri çekilme lehinde protestolara sebep olmuştur. Fransız Hükümeti, Cezayir, Fas gibi müstemlekelerin uyanışına sebep olacağı düşüncesi ile Adana, Maraş, Antep bölgesinde kalmanın doğru olmadığını, çekilmenin lehlerine olacağına dair açıklama yapar. İtilaf Devletleri’nin hükümetlerinde tavırlarını gözden geçirici bir şekilde yankı bulan Maraş müdafaası, Fransız Ordu Komutanlarını birbirine düşürür. Yardıma gelen, fakat geri çekilmek isteyen Albay Normand’la General Qurette’ın arasında ikilik çıkar. Albay Normand’ın bağlı olduğu General Duieux, çekilmenin söz konusu olmadığını açıklar. Albay Normand’ın, bölgenin diğer generali Gouraud’dan gizli emir aldığı anlaşılınca, Adana Fransız Bölge Valisi Albay Bremond da çekilme emri verilmediğini...şeklinde Fransız askerî bürokrasisinin birbirini tekzip eden kararları vardır (a.g.e., s. 202-203).
MARAŞ MÜDAFAASI, KLİKYA ERMENİ DEVLETİ FİKRİNİ BOZMUŞTUR
Bu ifadelerin zımnında, Maraş müdafaası karşısında Fransız ordusunun mağlubiyet psikolojisi yatmaktadır ki bu sonuç Kuvva-yı Milliyecilerin elini güçlendirmiştir. Anlaşılıyor ki Maraş savunması, Fransızların Orta Doğudaki bütün plânlarını bozmuştur. Birbirlerini suçlayarak, çekilmeye bahane aramışlardır. Meselâ, Fransız Ortadoğu Orduları Başkomutanının, “Maraş hadiselerinin başlamasında Ermenilerin büyük rolü oldu” ifadesinde müdafaanın daha geniş bölgeye yayılacağı korkusu yatmaktadır. Çekilme sebebi olarak Ermenilerin mazeret olarak gösterilmesi, Fransız Ordusu’nun Güney Anadolu işgal planlarıyla uyuşmamaktadır. Maraş’taki başarısızlıklarına Ermenilerin sebep olduğu intibaı verilmek istenmiştir.
Öyle ki, Maraş mücadelesinin açığa çıkardığı, “Millet-i sadıka” iken fitne haline gelen Ermenilerin kaçmalarıyla Anadolu’nun güney bölgesi (Maraş, Antep, Adana) ikinci bir Lübnan olmaktan kurtulmuştur. “Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş)” kitabının s.101’ de yer alan “Stanley E. Kerr’in, “The Lions of Marash(Maraş Aslanları)” isimli önyargılı hatıratının takdim yazısından bile bu mâna çıkmaktadır: “Maraş’taki Fransız güçlerinin kaçışıyla, Ermenilerin Türkiye dışına göç etmesine sebep olunmuştur. Fransa’nın ağır şekilde utanmasına sebep olan Ermeni göçüyle, Paris Antlaşmasında öngörülen Amerikan Mandasında bir Kilikya Ermeni Devleti fikri suya düşmüştür.”
MARAŞLILAR, FRANSIZ ORDUSUNU MAĞLUBİYET PSİKOLOJİSİNE DÜŞÜRÜYOR
İngiliz G. Kıdston’un, Fransızların bu duruma düşeceğini bildiğini ileri süren yazısı, bu görüşümüzü doğrulamaktadır: “Fransızları Anadolu’ya girmeye teşvik etmeliyiz. Böylece onları sonuç alamayacağı bir alanda uğraştırıp, başka bölgelerde itirazlara yol açan hareketlerini gevşetebiliriz...” (a.g.e., s. 57).
Bu yazıya Lord Curzon şu notu düşmüştür: “Başlarına ne geleceğini anlamıyorlar.” Maraş savunmasını hesap edemeyen Fransız kurmaylarının şaşkınlığının Avrupa’daki yankıları sinsi emperyalist İngilizleri sevindirmiştir. Fransızların hezimeti üzerine, İngiliz Dışişlerinden L. Phillippe’nin şu ifadeleri manidardır: “Fransızlar nihayet eşek arısının yuvasını karıştırdıklarının farkına vardılar” (a.g.e., s.54).
Maraş’ta doğup büyüyen ve Fransız Askerî Okulunda subay olduktan sonra Fransızlarla Maraş’a dönen Ermeni Ghovent Chorbajian tuttuğu günlüğünde Fransızların, yandaşlarına vefasızca davrandığını anlatmaktadır. Fransızlar geri çekilirken peşlerinden gelen Ermenilerden açlıktan ölenlere ne ekmek verdiklerini, ne de dönüp baktıklarını, onları isyana teşvik ettiklerini, Eloğlu’na (Türkoğlu) ulaşıldığında, Fransız askerlerin konaklamak için evleri işgal ettiklerini, birbirlerine yiyecek dağıttıklarını, fakat Ermenileri düşünen olmadığını belirtiyor. Ayrıca, İslahiye’ye vasıl olduklarında yollarda bıraktıkları Ermeni, Senegalli, Cezayirli asker cesetlerini yırtıcı kuşlar ve çakalların parçaladığını ve Fransızların umurunda bile olmadığını anlatıyor ( a.g.e. , s. 210).
FRANSIZ BASINI: “BU, RUSYA RİCATININ DA BİR SAFHASI OLDU
Adı geçen kitabın yazdığına göre, yukarıdaki günlüğe paralel olarak Fransız Teğmen Georges Bodiere’nin, Turcica / 1978’de yayımlanan “L’Affarie de Marash” adlı kitabında Fransız işgalinin hem insanî yönden, hem de taraftarları nezdinde bir hezimet olduğuna dair ifadeler mevcut. Ayrıca Fransızların Maraş’tan çekilişi Fransız basınında da dikkat çekici olarak verilmiştir. Bölgeden ayrılan Fransız Subayı Le Matin’in verdiği beyanat, Maraş savunmasının Türkiye açısından önemini açıklamaya yetiyor: “…Bu, Rusya ricatının da bir safhası oldu” (a.g.e., s.211).
Bu ifadenin mânası şudur: Ortadoğu’da İngilizlerin büyük rakibi ve Fransızların destekçisi Rusya’dır. Fransızların, Maraş müdafaası karşısında dayanamayıp çekilmeleri Rusya’nın da Anadolu ve Ortadoğu üzerindeki emperyalist emelleri de akim kalmıştır.
LE TEMPS GAZETESİ: “MARAŞ’TA MÜSLÜMAN TÜRKLERE KARŞI SAVAŞMAK DOĞRU DEĞİLDİ”
Maraş müdafaasının Avrupa devletlerinde ve Amerika’da yankısı çok geniştir. Avrupa ve Fransız basınının haberlerine göre, Maraş millî mücadelesinin tesirleri İtilaf Devletleri’ni mağlubiyet psikolojisine soktuğu anlaşılıyor. Fransız Le Temps Gazetesi, Fransız ordusunun mağlubiyetini ve Maraş müdafaasının başarısını, İngilizlerin Maraş’tan ayrılırken, halkın elindeki silahları toplamadığına ve Fransız kamuoyu da, yenilginin sebebini Ermenilerin tahrikleri sonucu hadiselerin Fransız güçlerinin üstüne kalmasına bağlıyor. Maraş müdafaasının önemini, Fransız Meclisi Hariciye Encümeni üyesi Fyerburg’ın adı geçen gazetedeki beyanatından da anlamak mümkün: “Fransızların 25 milyon Müslüman tebaaya sahip bulunduğunu, Türklerin bu mücadeleye dinî bir muharebe süsü verdiklerini, Fas’ta, Şark Meselesi’ne büyük bir ilgi olduğunu, Müslüman askerlerle Müslüman Türkler’e karşı savaşmanın doğru olmadığını, bu siyasete kendilerini İngilizlerin sürüklediğini...” (a.g.e., s. 212).
FRANSIZ KOMUTAN MARBİYO: “MARAŞ’DA ÇETE EFRADININ SİLAHLARI PATLADI”
Bu ifadeler, Maraş müdafaasının temelindeki “din ü millet” anlayışının ne kadar köklü olduğunu göstermektedir. İşgalde Maraş’ta bulunan Fransız Komutan Marbiyo’nun 16 Şubat 1920 tarihli Adana Ferda Gazetesi’deki ifadeleri, bu müdafaanın önemini, Maraşlı’ların istiklâline düşkün olan tarihî karakterlerini ve düşman esaretinde yaşayamayacağını teyit etmektedir: “Fransız kıtaları... şehre girdiği vakit ahalide asar-ı intikam görülüyor. (...) Maraş’a girmezden evvel Ayıntap ve Maraş üzerinde ahali ve çeteler tarafından askerlere (Fransız) taarruz edilmişti. (...) Şehirde nümayişler başladı. Evlerde gizlenmiş olan çete efradının silahları patladı. (...) Böyle bir hâli biz katiyen arzu etmiyorduk” (Millî Mücadelenin İlk Zaferi, Yalçın Özalp, s. 251).
Devrin gazetecilerinden Celalettin Erzin’nin 22 Şubat 1940 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde yayınladığı Fransız Binbaşı Malye’nin hayranlıkla anlattığı hâtıralarında Maraş müdafaasının ne kadar şânlı ve tarihin altın sayfalarına yazılacak bir millî mücadele olduğu tasdik edilmektedir. Fransız binbaşının Maraşlılardan gıpta ile bahsetmesi, Maraş müdafaasının önemini gösteriyor:
FRANSIZ BİNBAŞI KALYE: “ORDU TAKTİĞİ VE STRATEJİ KAHRAMANLARI MARAŞ’IN ÖNÜNDE İFLAS ETTİ”
“...Gaziantep ve Maraş’tan bahsetmek istiyorum. Çünkü bizzat oradaydım.(...) Derme çatma kuvvetlerden teşkil ettiğiniz kıt’alar ve şehrin ahalisi, dünyanın en muazzam ve galip ordusuna, bize karşı koydular. Kolsuz yaralıların silahlarının tetiklerini dişleri ile sıktıklarını, kadınlarınızın omuzlarında cephane taşıdıklarını gördüm. Akıllara sığmazdı bu... İnsan hafsalası ve mantık denilen şeylerin saçmalığına o gün şahit oldum. Ordu taktiği ve kitaplarda okuduğumuz strateji kahramanları Maraş’ın önünde iflas ettiler. Tarihin askerî ananeleri, erkânı harplerin fenni planları durdu. (...) Maraş ve Gaziantep’te Türk iradesini, Türk göğsünü göreliberi...”