Türkiye’nin ilk uçak fabrikasının hikayesini siz okurlarla paylaşmak istedim. Kıymetli okurlar bu hikayeyi okurken, bolca düşünce jimnastiği yapmanızı tavsiye ederim.

Genç Cumhuriyet’in kurucusu büyük önder Mustafa Kemal, güçlü olmanın yolunun teknolojiye ayak uydurmadan geçtiğini çok iyi biliyordu. Çünkü Birinci Dünya Savaşı ve daha sonra Kurtuluş Savaşı süresince uçak sanayimizin bulunmayışı büyük sıkıntılara sebep olmuştur. Bu sıkıntılar kimi zaman öyle boyutlara ulaşmıştır ki, malzemesizlik ve bakımsızlıktan uçaklar onarılamaz hale gelinmiştir.  

Bu durumu bizzat yasayan büyük önder Atatürk, savunma ve harp sanayi konusundaki son teknolojiyi temsil eden havacılık sanayinin kurulması için Cumhuriyet'in ilanından sonra direktif vermiştir.

Bunun üzerine ülke yöneticileri arayış içine girdiler. Yapılan çalışmalar sonunda yüzlerini Almanya’ya çevirdiler. Çünkü Birinci Dünya Savaşı sonunda imzalanan antlaşma gereği Almanya’da savaş uçağı yapımı yasaklanmıştı. Bu nedenle Alman Junkers firması yurtdışında arayışlara başladı. Bunun neticesi olarak Ruslarla birlikte Moskova yakınındaki Fili kasabasında bir uçak üretim tesisi kuruldu. Bu şirketle Türk Hükümeti de temasa geçti. Yapılan ön görüşmeler sonunda, şirket genç Türkiye ile anlaşma sağladı.

Çalışmaların sonucunda, Türk Tayyare Cemiyeti ile alınan uçak üreticisi Junkers Flugzeugwerke A.G. arasında 15 Ağustos 1925 tarihinde yapılan anlaşma gereğince, Türkiye'de uçak ve motorlarını imal etmek amacıyla Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAS) kurulmuştur. Fabrikanın Merkezi Ankara'da olan şirket ilk olarak Eskişehir'de küçük bir tesis kurarak Hava Kuvvetlerinde bulunan Junkers uçaklarının küçük onarım işlerini yapmaya başlamıştır. Ayrıca Hava Kuvvetlerinde bulunan Junkers uçaklarını geniş çaplı bakımlarını yapmak ve üretimini gerçekleştirmek amacıyla Kayseri'de bir fabrika kurulması kararlaştırılmıştır. Bu fabrikanın Kayseri'de kurulmasında, etrafı dağlarla çevrili bir ovadaki şehrin stratejik konumunun ve havacılık için birinci derecede önemli olan, şehrin güney kesimindeki geniş ve düz bir alanın varlığı önemli birer etken olmuştur.

Kurulacak fabrika için her türlü teçhizat Almanya'dan getirilmiştir. Gerekli malzemeler Hamburg'dan Mersin'e kadar denizyolu ile Mersin'den Ulukışla'ya kadar trenle, Ulukışla'dan Kayseri'ye dek ise zamanın en çok kullanılan ulaşım aracı kağnı ve develerle taşınmıştır. Tamamını çelik konstrüksiyon olan 11 liangarm temeli atılmış, bunların 6'sının inşaatı 1 yıl içinde tamamlanmış ve tezgahlar monte edilmiştir. Fabrikanın kurulmasında ve işletmeye açılmasında kalifiye insan gücü ihtiyacı, Almanya'dan getirilen 5 mühendis, 120 Alman işçisinin yanı sıra 240 Türk isçisi ile karşılanmıştır.Fabrika 6 Ekim 1926'da Milli Müdafaa Vekili Recep PEKER, TOMTAS İdare Meclisi Baskanı Refik KORALTAN ve Kayseri Belediye Reisi İbrahim SEFA tarafından açılmıştır.

Fabrikada 6 hangarda, birisi 100 Kw'hk, ikisi de 200 Kw olan dizel motorlarından enerji elde edilerek, 170 personel ile faaliyete başlanmıştır. Böylece şehirde modem tarzda ilk büyük sanayi tesisi üretime geçmiştir. Aynı zamanda fabrikadaki Türk işçileri, daha doğrusu Kayseri halkı da makine, motor ve metalle tanışmıştır.

Fabrikanın açılmasıyla birlikte, JUNKERS A 20, F 13 ve G-23 uçaklarının bakim, onarım ve revizyon işlemlerine başlanmıştır. Fabrikada çalışan Alman isçi ve mühendislere verilen yüksek ücretlerin bakım ve onarım maliyetlerini artırması, Alman ve Türk personel arasında huzursuzluğa yol açan ücret farkı, anlaşma gereği yükümlülüklerden bazılarının yerine getirilmemesi gibi sebeplerden dolayı anlaşmazlık çıkmış ve şirket 28 Haziran 1928 tarihinde kapatılmıştır.

1930 yılında Tayyare Cemiyeti, şirketi hesabına tasfiye ederek fabrikayı Milli Müdafaa Vekaleti'ne devretmiş ve yıl sonuna doğru tekrar uçakların bakim ve onarımına devam edilmiştir. Mevcut tesisler 1932 yılında Tayyare Fabrikası adım atmıştır. 1932 yılında Milli Müdafaa Vekaleti ile Amerikan ilie Curtiss Aeroplane and Motor Company mc. Firması arasında yapılan anlaşma sonucu, Curtiss Hawk ve Fledgllng uçaklarının üretimine başlanmıştır. Toplam 33 adet Curtiss Hawk ve 8 adet Fledgling uçağı imal edildikten sonra bu uçakların üretimine son verilmiştir. Fabrikada imal edilen Fledglinglerden birisi Yzb. Enver AKOLU (Emekli General) tarafından Tahran'a götürülerek Türk Devletinin hediyesi olarak İran'a verilmiştir.

Fabrikada imal edilen ve revizyonu(yenileme) yapılan uçaklar iniş ve kalkış için fabrikaya 5 km. mesafede, şehrin batısında bulunan Çorakçılar Mevkiine şehrin caddeleri dar olduğu için kanatlan sökülüp atlı arabalarla çekilerek götürülüp getirilmiştir. Tecrübe uçuşlarını genç Türk pilotları gerçekleştirmiştir.

1933 ortalama doğru fabrika tümüyle Milli Müdafaa Vekaleti'ne devredilerek yeniden bir açılış yapılmıştır. 1935 yılında 3 ayrı tipte toplam 50 adet planör, Türkkuşu adına imal edilmiştir. 1933–1934 yıllarında fabrika sahasındaki meydan uçuşa açılmıştır. 1936 yılında Alman uçak üreticisi Gothear Waggoii Fabrik A.G. ile lisans anlaşması yapılarak 1937 yılından itibaren Gotha 145 uçaklarının, üretimine başlanmış ve bu uçaklardan toplam 45 adet imal edilmiştir.

Yine 1936 yılında Polonya'nın Panstwowe Zaklady Ionicze firması ile lisans anlaşması yapılarak 1937 yılından itibaren PZL- 24A -24C uçaklarının imalatına başlanmıştır. Bu uçaklardan da toplanı 24 adet üretilmiştir. 1940 yılında ise İngiliz Philhips And Powis Aircraft Ltd. firmasıyla lisans anlaşması yapılarak Magister imalatına başlanmıştır. Bu uçaktan toplam 24 adet imal edilmiştir. Yaklaşık 10 yıl içerisinde 5 farklı tipte toplam 134 uçak üretilmiştir. Ayrıca 1937-1947 yılları arasında 24 tip uçak fasbatı ve 14 tip motor revizyonu gerçekleştirilmiştir. 1950 yılından itibaren Tayyare Fabrikası'nın adı kaldırılarak Hava ikmal Merkezine dönüştürülmüştür. Tesis, Hava Kuvvetleri Komutanlığı'na ait pervaneli uçakların, onarım ve fasbatların, muhtelif tip taşıt araçları ile yer teçhizatı onarım ve revizyonlarını(yenileme ) üstlenmiştir.

Dış kaynaklardan yedek malzeme temini güçleştikçe, Hava Kuvvetlerinin ikmal, bakım ve onarım gücünün devam için fabrika geliştirilerek bir kısmı malzemenin üretimine geçilmiştir. Türkiye'deki üç ikmal merkezinden biri olan Kayseri İkinci Hava İkmal Bakımı Merkezi'nde günümüzde yüksek teknolojik sistemlerle Hava Kuvvetlerinin ihtiyaçları yönünde üretim yapılmaktadır.

Kayseri Uçak Fabrikası 1925

 

        Kayseri’de üretilen  Gotha Go-145 Uçakları

İkinci Dünya Savaşı sonrasında; 1948 – 1952 yılları arasında ABD hükümetinin, Marshall Planı adı altında, Türkiye’ye uyguladığı ekonomik yardım çerçevesinde uçak ve motor vermesi THK Uçak ve Motor Fabrikaları’nın üretim faaliyetlerini sekteye uğratmıştır. THK fabrikalarının yeterli sipariş alamamasında dönemin yöneticilerinin yerli üretime olan güvensizliği büyük rol oynamıştır. 1952’de uçak fabrikası, 1954’te uçak motoru fabrikası Makine Kimya Endüstrisi Kurumu’na devredilmiştir, yani kapatılmıştır.  Türkiye’nin uçak fabrikası macerası, vahşi kapitalizmin hışmına uğramıştır. Şu anda genellikle dışa bağımlı montaj sanayi şeklinde çalışmaktadır. 

Faydalanılan Kaynaklar

1-Havacılık Tarihinde Türkler ( Yavuz KANSU, Sermet ŞENSÖZ, Yılmaz ÖZTUNA )

2-Türkiye'nin İlk Uçak Fabrikasını Kuran Adam Nuri DEMİRAĞ ( Semih İNCEÖZ )

3-Aksiyon Dergisi; 15 - 21 Haziran 1996   Türk Havacılık Sanayii ( H. Nadir BIYIKOĞLU )

4-Ankara; 1991  Etimesgut Uçak Fabrikası ve Endüstrimiz ( Şükrü ER )