Bir Böceğe Nasıl İsim Verilir?

 

Mersin Erdemli sınırı içinde ilk defa bulunduğu iddia edilen bir tür bit böceği (görüntü öyle) olarak görülen böceğe Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi'nin literatüre girmesi için Sütçü İmam adı verilmesinin kamuoyunda tepkileri devam ediyor.

Bu konuyla ilgili bu işin uzmanları ile görüşmeler yaptım. Bu konunun uzmanı bir değerli hocam bana bu konuyla ilgili bir bilgi notu gönderdi.

Ayrıca görüşmemizde bu canlı türüne bu şekilde bir isim verilmesinin doğru olmayacağını itiraz edilmesi halinde de değiştirilmesinin de mümkün olacağını tahmin ettiğini ifade etti.

Yazının son bölümündü kırmızı başlıkla verilen konu iyice okunduğunda neden verilmemesi gerektiği de ahlaki ve etik olarak net bir şekilde anlaşılmaktadır.

Şimdi Atatürk Üniversitesinde görev yapan bir bilim insanı böylesi bir böceğe ulu önderin adını vermeye cesaret edebilir miydi? Bu uzun makaleyi okumanızı öneririm.

HAYVANSAL İSİMLENDİRME İLKELERİ

Aynı canlıya her ülkede ve hatta aynı ülkenin farklı yörelerinde farklı isimler verilmesinin biyolojide karışıklık yaratacağı kuşkusuzdur.

Bu karışıklığı önleme yönünde Linne’ nin ortaya koymuş olduğu Binominal İsimlendirme, taksonomi alanında büyük bir rahatlık sağlamıştır.

Latince isim anlamına gelen “nomen” ve takma anlamına gelen “clare” sözcüklerinden oluşan “Nomenclature” canlı varlıklara isim verme anlamına gelmektedir.Hayvansal isimlendirme anlamına gelen Zoological Nomenclature, zoologların dili olup, bilinen hayvan gruplarının her birine farklı isimlerin uygulanması tekniğidir. Bu dilin tün zoolog ve entomologlarca bilinme zorunluluğu vardır.

Hayvansal isimlendirme ilkelerinin 3 önemli özelliği vardır..

Emsalsizlik: Hayvansal isimlendirmede her isim tektir. Böyle olması zoolojide karışıklığı önler.

Evrensellik: Hayvanların sadece yöresel isimleri olsaydı bilim adamları arasındaki bilimsel iletişim olmayacaktı ve tüm yöresel isimleri bilmeleri gerekecekti. Bundan sakınmak için zoologlar tüm dünyada kullanılmak üzere hayvan isimleri için Uluslararası Hayvansal İsimlendirme İlkelerini kabul etmişlerdir.

Sağlamlık: Bir canlıya bir isim verildikten sonra bu ismin sık sık değişmesi sistemden beklenen yararı sağlamaz. Bu nedenle Uluslararası Hayvansal İsimlendirme İlkeleri çok önem taşır.

Linne’ nin 1735 yılında binominal isimlendirme sistemini ortaya koymasından sonra, kendinden sonra gelen araştırıcılar bu sistemi kullanmaya başlamışlardır. Linne, 1735 yılında koyduğu kuralları uygılarken öğrencisi Fabricius 1778 yılında kendisinin koyduğu kuralları uygulamış, aynı şekilde Rudolphi 1801 yılında bazı kurallar ortaya atmış ve kuralları sadece kendisi kullanmıştır. Bu karışık durum 19. yüsyılın ortasına kadar bu şekilde devam etti.

1842 yılında Strickland isimli bir araştırıcı, İngiliz Doğa Bilimcileri Derneğinin kendisine vermiş olduğu “Zoolojide İsimlendirmenin Genel İlkeleri”ni hazırlama işini üstüne aldı. Bu araştırıcının hazırlamış olduğu ilkeler 1843 yılında, önce Fransa’da, daha sonra da A.B.D.’de yayınlanarak az çok Uluslararası bir hale geldi.

İlk Uluslararsı Zooloji Kongresi 1889 yılında Paris’ te toplandı. Bu kongrede Raphael Blanchard isimli bir Fransız araştırıcının hazırladığı isimlendirme ilkeleri genel olarak kabul edildi. Bu tarih, aşağı yukarı bugün kullanılan Uluslararası Hayvansal İsimlendirme İlkelerinin başlangıcı oldu.

1895 yılında toplanan III. Uluslararsı Zooloji Kongresinde kurulan bir komite, önceki tüm ilkeleri yeniden inceleyerek ve yeni düzenlemeler yaparak sonuçları Cambridge’ de toplanan IV. Kongreye sundu. Bu k0ongrede kabul edilen ilkeler 1948 Paris Uluslararası Zooloji Kongresine kadar geldi. Bu kongrede mevcut ilkeler gözden geçirilerek Uluslararası yasa haline getirildi.

Cins isimlerin oluşturulması

Yeni bulunan objelere isim verilirken, bu isimlerin Latince veya Yunanca olmasına göre sıfatların bu dillerin gramer kurallarına uyması gerekir. Örneğin, cins ismi bir isimse, tür ismi genellikle sıfat olmalıdır., “Homo sapiens” bilindiği gibi insanın bilimsel ismi olup, cins ismi olan “Homo” bir isim, “sapiens” ise akıllı anlamına gelen bir sıfattır. Cins isimleri italik yazılmalı, italik yazma olanağı yoksa altı çizilmelidir. Author isminin altı çizilmez.

Cins ve altcins isimleri, daima tek sözcükten oluşmalıdır. Bu sözcük basit veya bileşik olabilir. Yalın halde ve tekil bir isimdir. Fakat ilk harfi daima ilk harfi büyük yazılır.

Örneğin: Basit sözcük: Aelia, Tingis

Bileşik sözcük: Eurygaster, Stenocephalus

Cins isimlerine verilen isimlerin tanıtıcı nitelikte olması arzulanır.

Örneğin: Monosteria, tek omurlu, Eurygaster, geniş karınlı anlamına gelir.

Tür isimlerinin oluşturulması:

Tür ve alttür isimleri sıfat, şimdiki zaman ve geçmiş zaman fiilleri olabilir. İlk harf daima küçük yazılır. Canlılara tür isimleri çok değişik kriterlere göre verilir:

1- Canlılara coğrafi alanların isimlerinin verilmesi

Bazı durumlarda canlılara tür ismi olarak ilk kez bulunduğu ülke, il, ilçe ve köy isimleri verilebilir.

Bulunduğu ülkelere göre türlere verilen isimlere örnekler aşağıda gösterilmiştir.

 Aldığı Son Ek

Örnek

 

Türkiye

Avusturya

İtalya

Suriye

Almanya

İran

Mısır

a

ca

cum

cus

ica

icus

ium

Ottiorrhynchus turca

Eurygaster austriaca

Aphanosoma italicum

Aelia syriacus

Blatella germanica

Maccevethus persicus

Anacridiumaegyptium

         

 

Böceğin bulunduğu yer bir şehir, ilçe veya köy ise bu durumda tür isminin oluşturulması için yer isminin sonuna (-ensis) veya (-iensis) eki getirilir.

Tür

Bulunduğu Yer

Rhynchites smyrnensis

Ottiorrhynchus artvinensis

 

Tarisa igdirensis

 

Cicada mordoganensis

İzmir

Artvin

Iğdır

Mordoğan(İzmir)

 

2- Canlılara kişi (=patronomik) isimlerin verilmesi

Patronomik isimler, yeni bir canlıyı bulan veya orjinal deskripsiyonu yapan taksonmistin istediği kişinin adı verilerek elde edilir.

            Patronomik isimlerin oluşturulmasına ait örnekler aşağıda verilmiştir.

Kişinin Cinsiyeti

İsmi

İsmin Sonuna Gelen Son Ek

Örnek

Bay

Bay

Bayan

Bayanlar

Bay+ Bayan

Alkan

M. S. K. Ghauri

N. Temiz

N. Temiz, T. Temiz

S. Temiz, N. Temiz

-i

-i

-ae

-arum

-orum

alkani

ghaurii

temizae

temizarum

temizorum

 

Canlılara üzerinde yaşadığı bitki veya hayvana göre  isim verlmesi

Canlılara üzerinde yaşadığı bitki veya hayvanın bilimsel ismine göre isim verilir. Bunlarla ilgili örnekler aşağıda verilmiştir.

Konukçunun Bilimsel İsmi

Türkçe İsmi

Konukçudan Türetilen Tür İsmi

Vicia faba

Prunus persica

Brassica olaracea

Olea europea

Urtica spp.

Triticum spp.

Prunus amygdali

Pyruscommunis

Pyrus malus

Caduus spp.

Chrysomphalus dictyospermi

Lepidosaphes beckii

Pseudococcus spp.

Bakla

Şeftali

Lahana

Zeytin

Isırgan otu

Buğday

Badem

Armut

Elma

Eşek dikeni

-

Virgül kabuklu biti

Unku bitler

Aphis fabae

Myzus persicae

Pieris brassicae

Prays oleae

Heterogaster urticae

Haplothrips tritici

Apodiphus amygdali

Stephanis pyri

Hyponomeuta malinellus

Nanopsallus carduella

Aphytis chrysomphali

Aphytislepidosaphes

Anagyrus pseudococci

 

Tautonimi’ye göre isim verme

Cins ismiyle tür isminin aynı olması durumuna “Tautonimi” adı verilir. Özellikle 18. ve 19. yüzyılda yaşayan biyologlar çok sayıda tautonimi yaratmışlardır.

Örnekler:

 

Gryllotalpa gryllotalpa

Goliathus goliathus

Pica pica

Hiçbir anlamı olmayan sözcüklerden isim yapma

Bazı yazarlar zaman zaman hiçbir anlamı olmayan sözcükleri tür ismi olarak kullanılmaktadır. Aşağıda bu türlü isimlerden bazıları gösterilmiştir.

 

-assimilis (benzer)

-cognatus (aynı soydan gelen)

-confinis (karışık)

-confusa (karışık)

-dissimilis (benzemez)

-distinctus (belirli)

-erratica (acayip, kararsız)

-instable (kararsız)

-persimilis (benzer)

-similis (benzer)

 

Anagram yaparak isim yapma

Bir ismin tersten yazılışı ile sözcük üretmeye “anagram” adı verilir. Bazı yazarlar tür isimlerini oluşturmada bu yöntemi uygulamaktadır.

            Örneğin: Cicada lodosi isimli bir tür isminden anagram yaparak bir diğer türe Cicada isodol ismi yaratılmıştır.

Canlılara ekolojik ve habitat özelliklerine uygun isim verme

Bazı canlılara, ekolojik isteklerine ve habitat özelliklerini belirtmek amacıyla tür isimleri verilebilir. Aşağıda bu amaçla kullanılan bazı terimler cetvel halinde verilmiştir.

Tür İsmi

Anlamı

ampelophaga

Bağ seven

arbustorum

Ağaçta yaşayan

arvensis

Tarlada yaşayan

desertus

Çölde yaşayan

floralis

Çiçek

gregaria

Göç eden

viticola

Asma üzerinde bulunan

migratoria

Göç edici

pinicola

Çam ağaçlarında bulunan

monticola

Dağda yaşayan, dağda bulunan

Canlılara morfolojik yapılarına uygun olarak isim verme

Türlere morfolojik özelliklerine göre isim vermek onların isimlerine bakar bakmaz bazı özelliklerinin bilinmesine olanak tanıdığı için büyük yarar sağlar. Örneğin, Ottiorrhynchus niger  denildiği zaman ele alınan örneğin siyah renkli olduğu hemen anlaşılır.

Sayılar

Sayılar

Anlamı

Mono, uni

Bir

Bi, de, di

İki

Tri

Üç

Tetra

Dört

Penta

Beş

Hexa

Altı

Septa, hepta

Yedi

Octo

Sekiz

Nono

Dokuz

Decta, deci, decim

On

Büyüklük, küçüklük terimleri

Terim

Anlamı

a

Yok

brevis

Kısa

hemi

Yarım

iso

Eşit

macro

Büyük

meco

Geniş

pygmaeus

Cüce

steno

Dar

longi

Uzun

giganteus

Dev

 

Renkler

Renk terimi

Anlamı

Albo, alba

Beyaz

Argentea

Gümüşi

Caliginosa

Koyu

Carbonaria

Siyah

Cocolor

Tek renk

Erythre

Kırmızı

Flavescens

Soluk

Niger

Siyah

Purpurea

Pembe

Viridis

Teşil

Viridula

Yeşil

Vücut kısımları

Terim

Anlamı

bursa

Torba

cauda

Kuyruk

cephala

Baş

cera

Anten

fascia

Düzlük, basıklık

gaster

Karın, abdomen

lepido

Pul

poda

Bacak

punctata

Nokta

ventral

Alt kısma ait

Sıfatlar

Terim

Anlamı

abnormis

Anormal

eury

Geniş

fascia

Basık

hyalin

Zarımsı

hypo

Aşağı doğru

orthos

Düz

plate

Yuvarlak

punctus

Lekeli

robusta

Sağlam yapılı

sulcus

Kalın

Yeni bir isim yaratacak olan Zoologlara, Uluslararası Hayvansal İsimlendirme Yasası şu öğütlerde bulunur:

Sözcüğün latince bir ekle son bulması,

Uzun bir sözcük olmaması,

Okunmasının güç olmaması,

Bir çizgiyle birleştirilen isimlerden olmaması, Örneğin Anthocoris gallarum-ulmi

Tautonimi olmaması,

O cins içindeki türlerin çoğunda ortak bir karakteri belirten bir sözcükten kaçınılması,

O cins içindeki bir türün ismine çok benzeyen bir başka tür ismi seçilmemesi,

Yakın bir cins içindeki bir tür için kullanılmış bir tür isminin seçiminden kaçınılması,

Türün bulunduğu yer çok büyük bir yerleşim yeri ise bu yer isminin türe verilmemesi,

Acayip anlamları olan sözcüklerin verilmemesi,

Küfür anlamına gelen sözcüklerin kullanılmaması,

Komik sözcüklerin kullanılmaması gerekir.

Önceki ve Sonraki Yazılar
YAZIYA YORUM KAT
UYARI: Küfür, hakaret, rencide edici cümleler veya imalar, inançlara saldırı içeren, imla kuralları ile yazılmamış,
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.
1 Yorum
Mehmet TAŞ Arşivi